Bu yazımızda açıkdenizde kesintisiz takip hakkı ele alınacak, uluslararası deniz hukuku bağlamında konu değerlendirilecektir.
GİRİŞ
Açıkdenizde kural olarak seyrüsefer serbestisi (mare liberum) prensibi muteber bir görüş olarak kabul edilir. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi 87/1 fıkrası uyarınca açıkdenizler sahili bulunup bulunmadığına bakılmaksızın bütün devletlerin kullanımına açıktır.
Bu serbestinin kapsamı seyrüsefer, açıkdeniz üzerinden uçma, denizaltı kabloları ve petrol boruları döşeme, suni adalar ve uluslararası hukukun izin verdiği diğer tesisleri inşa etme, balık avlama ve bilimsel araştırma serbestilerini kapsayacağı belirtilmiştir. Bu bağlamda açıkdenizlerin insanlığın ortak malı olduğu, hiçbir devletin egemenliğine tabi olamayacağı prensip olarak kabul edilir.
Kural olarak açıkdenizlerde bayrak devleti dışında hiçbir devletin bir gemiye müdahale hakkı söz konusu değildir. Ancak bu yasanın istisnası yazımızın da konusunu oluşturan bayrak devletinin kesintisiz takip hakkıdır ( right to hot pursuit).
Bayrak devleti kuralı kısaca açıklanacak olursa uluslararası hukukun çizdiği çerçevede devletlerin kendileri ile gerçek bir bağ bulunan gemilere kendi bayrağını taşıma hakkı vermek suretiyle bu hakkın tanındığı gemiler üzerinde bayrak devletinin münhasır egemenlik yetkilerini kullanmasıdır.
Uluslararası hukukta devletlere bu hakkın tanınması bayrak devletlerine de birçok yükümlülük tanınmıştır. Bu bağlamda deniz alanları, sıcak takip hakkı gibi kavramlar ön plana çıkmaktadır.
DENİZ ALANLARI NEDİR?
Devlet olmanın 3 tane unsuru vardır. Bunlar ülke, insan topluluğu ve egemenlik unsurlarıdır. Ülke unsuru devletlerin egemen olduğu yeryüzü unsurudur. Bu bağlamda ülke unsurunu hava ülkesi, kara ülkesi ve deniz ülkesi olarak 3 alt başlıkta değerlendirebiliriz.
Devletlerin deniz ülkesi de içsular ve karasularıdır. İçsular karasularının ölçümünde esas alınan esas çizgisiyle kara ülkesi arasında kalan deniz alanlarıyken karasuları da esas çizgisinden ölçülmeye başlanan ve bir devletin kıyısıyla açıkdeniz arasında kalan, genişliği her devletin iç hukukuna göre kabul edilen ölçülere göre değişkenlik gösterebilen deniz alanları olarak ifade edilir. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesine göre devletlerin karasuları en fazla 12 mil olabilir.
Kıta sahanlığı kıyı devletinin deniz alanı boyunca uzanan doğal uzantısıdır. Sahil devleti kara topraklarının doğal uzantısı olan bu deniz alanının tümünde denizaltı alanlarının deniz yatağında ve yeraltında hak sahibidir. Eğer bu mesafe 200 mile ulaşmadığı takdirde 200 mile tamamlanır, aşması durumunda da esas çizgiden itibaren 350 deniz miliyle sınırlandırılır.
Münhasır Ekonomik Bölge ( MEB) kavramı da esas çizgiden itibaren 200 deniz mili genişliğindeki canlı ve cansız kaynaklar üzerinde kıyı devletinin bazı ekonomik haklara sahip olmasını ifade eder, bu kavram kıta sahanlığı haklarını da kapsar. MEB’in tanıdığı haklar kıyı devletine deniz yatağında, söz konusu alandaki toprak altındaki canlı ve cansız kaynaklar üzerinde tasarruf etme konusunda haklar tanır. Aynı zamanda o alan üzerindeki akıntı, rüzgar gibi enerji elde edilebilecek doğal güçlerin de kullanımına dair egemenlik hakları tanır.
Bayrak devletinin kesintisiz takip hakkını ele alacağımız açıkdeniz kavramı bir devletin karasuları ve iç suları dışında kalan deniz alanını ifade ettiği için konunun daha iyi anlaşılabilmesi adına yukarıda karasuları, iç sular, kıta sahanlığı ve MEB kavramlarının üzerinde kısaca durulmuştur.
SICAK TAKİP HAKKI NEDİR?
Bayrak devletinin kesintisiz takip hakkı doktrinde sıcak takip hakkı olarak da ifade edilir. Bu hak denizlerdeki düzeni sağlamak için bir zorunluluk olarak kabul edilir. Sıcak takip hakkı BMDHS 111. Maddesinde düzenlenir ve niteliği itibariyle de uluslararası bir örf adet kuralıdır.
Eğer yabancı bir gemi kıyı devletinin egemenliği altında bulunan sularda, o devletin kanun ve mevzuatına aykırı fiiller sergilemesi, açıkça buna aykırı hareket etmesi durumunda açık denizlere doğru kaçarsa kıyı devleti kendisine ait gemiler vasıtasıyla kaçan gemiyi başka bir devletin karasularına girene kadar kesintisiz takip etme yetkisine sahiptir. İşte biz bu yetkiye sıcak takip hakkı diyoruz.
AÇIK DENİZDE KESİNTİSİZ TAKİP HAKKI
Bu yetkiyle kıyı devletleri yasalarına aykırı hareket eden gemilere karşı icra yetkisini kullanmak suretiyle menfaatlerini gözetme hakkı bahşeder. Bu yetkiyle yabancı bir geminin kıyı devletinin hukukuna aykırı hareket etmesi halinde açıkdenize kaçarak ceza almaktan kurtulmasının önüne geçilmesi amaçlanır.
Bu anlamda uluslararası hukukça öngörülen zararsız geçiş yapan gemilerin seyrüsefer serbestisinin deyim yerindeyse arkasına sığınarak suç işlenilmesi engellenir. Böylece kıyı devleti yargı yetkisini açık denizler üzerinde de genişletme hakkı elde eder. Zira takip deniz araçlarının hızları birbirlerine yakın olması durumunda yüzlerce mil devam edebileceği için karasuları bunun için yeterli olmayabilmekte ve bu yetkinin açıkdenizlere genişlemesini meşru kılmaktadır.
Kıyı devleti bu yetkiyi savaş gemileri, askeri uçaklar ile bir kamu hizmetine mahsus oldukları ve bu konuda yetkisi oldukları bariz olan diğer gemiler veya uçaklar vasıtasıyla kullanabilir. Önemle vurgulanmalıdır ki takip BMDHS’deki şartlar dikkate alınmaksızın hukuka aykırı olarak yapılırsa kıyı devleti bu durumdan doğan kayıp ve zararları tazmin etmekle mükelleftir.
BMDHS 111. Madde uyarınca devletlerin bu hakkı kullanmaları birtakım şartlara bağlanmıştır. Bu şartların aşağıda kısaca üzerinde duracak olursak:
a) Hukuk İhlali: kıyı devletinin yabancı bir geminin ulusal kanunlarına ve diğer mevzuatına aykırı hareket ettiği yönünde yeterli ve haklı sebeplere sahip olması gerekmekte, şüpheye mahal veren hukuka aykırı fiil kıyı devletinin içsularında, karasularında, takımada sularında, bitişik bölgede, münhasır ekonomik bölgesinde, kıta sahanlığında gerçekleşmelidir. Bitişik bölgede bulunan yabancı gemi yukarıda sayılan bölgelerde bulunmalı ve yabancı gemilerin korunması için ihdas edilen gümrük, sağlık, maliye ve göç gibi hakların ihlal edilmişse sıcak takip başlatılabilir.
b) Takibin Başlama Yeri: Takip eden gemi takibi başlatabilmesi için takip edilen geminin içsular, karasuları, bitişik bölge ya da takımada suları üzerinde , münhasır ekonomik bölgesinde ve kıta sahasındaki alanlar üzerinde olduğuna emin olmalıdır.
1982 tarihli BMDHS sözleşmesi ile bitişik bölgede gerçekleşecek arkeolojik ve tarihi nesneler kıyı devletinin rızası olmadan çıkarılırsa, diğer bir deyişle tarihi eser kaçakçılığı meydana gelirse kıyı devletinin takip yetkisi bitişik bölgede başlayacaktır. kıta sahanlığı üzerinde gerçekleşmesi halinde takibin gemi bu alan içerisindeyken başlaması gerekmektedir, geminin açıkdenize açıldıktan sonra bu hak kullanılamaz.
c) Takibin Zamanı: Sıcak takip, ihlali gerçekleştiren yabancı gemi veya botlardan birisinin takip eden devletin yukarıda sayılan deniz alanlarında bulunduğuna emin olunduğu bir zamanda başlatılmalıdır. Takip başlatılmadan önce ihlali gerçekleştiren yabancı gemi tarafından görülebilir ve işitilebilir bir mesafeden dur ihtarı yapıldıktan sonra takip başlatılmalıdır. Takip kesintiye uğratılmamalıdır.
Dolayısıyla ilgili geminin daha evvel yapmış olduğu bir ihlalden dolayı gemiye daha sonra takipte bulunulamaz zira takip kesintisiz olmalıdır. Vurgulanmalıdır ki kesintisiz takip geminin bayrak devletinin veya herhangi bir devletin karasularının ötesindeki deniz alanlarında, örnek vermek gerekirse münhasır ekonomik bölgesinde de takip edecektir.
Zira devletin egemenlik yetkisi mutlak olarak karasularında mevcuttur ve onun ötesindeki alanlarda yetkileri istisnadır. Başka bir deyişle egemenliğinden ziyade egemenlik yetkileri söz konusudur. Dolayısıyla takibin bitiş hududu yabancı devletin karasularıdır.
d) Takibe Yetili Gemi ve Uçaklar: Takibe öncelikle yetkili olan araçlar savaş gemileri ve askeri uçaklardır. Bununla birlikte devlet hizmetinde veya kamu hizmetine tahsis edilmiş olduğu açıkça dış işaretlerden anlaşılan diğer sivil gemi ve uçaklar tarafından da kesintisiz takip yapılabilecektir. Dolayısıyla kolluk yetkisine haiz olmayan devlet gemileri yaptırım tedbirleri uygulayamazlar. Ülkemizde bunun daha çok Sahil Güvenlik ve Savunma Bakanlığına bağlı gemi ve uçakların kesintisiz takip hakkını devlet adına kullanmaktadırlar.
e) Takibe Konu Gemiler: Kesintisiz takibin konusunu oluşturan gemiler yabancı bayrak taşıyan veya bayrak taşımayan, hiçbir devletin uyruğunda olmayan gemilerdir. Kıyı devleti kendi bayrağını taşıyan gemiler üzerinde daha geniş yetkilere haiz olduğundan dolayı bu teknelerin üzerinde takip hakkını başlatması anlamsızdır. Ayrıca birden fazla bayrak taşıyan gemilerin bayraklarından bir tanesi kıyı devletine aitse kural olarak kıyı devletine karşı diğer bayrakları öne süremeyeceğinden dolayı bu gemi için de kesintisiz takip hakkı kurallarının uygulanmasına lüzum yoktur.
İngiliz hukukunda sıcak takibe konu olan gemiler için craft kelimesi kullanılmıştır zira deniz gemilerinin yanı sıra hava gemilerini de ifade eden genel bir terimdir. Bu tercih bilinçli bir şekilde yapılmıştır çünkü bir ana gemi ile birlikte olan diğer gemiler de kesintisiz takibin konusunu oluşturur. Bununla birlikte ana geminin beraberindeki uçakların da takip dışı bırakılması bertaraf edilmek istenmektedir.
Yargı bağışıklığı konusundaki teamül kuralı sıcak takip konusunda da geçerliliğini sürdürecektir. Dolayısıyla devletlerin yargı bağışıklığına sahip gemiler için sıcak takip hakkının kullanılması söz konusu olmayacaktır. Sonuç olarak sıcak takip hakkı ancak ticaret gemileri ve ticari amaçla kullanılan gemiler üzerinde kullanılabilecekken savaş gemileri ve yabancı devletlerin ticari amaçlar dışında kullandıkları gemiler üzerinde kullanılamaz.
SICAK TAKİP UYGULANMASI SONUCUNDA TAKİP EDİLEN GEMİNİN DİRENMESİ
Bu hususta sıcak takip hakkı uygulanırken durdurulmak istenen geminin direnmesi de olasılık halindedir. Kanada ile ABD arasındaki I’m Alone adlı geminin durdurulması hususunda takip edilen geminin kendisine verilen dur emrine uymamasından dolayı gerçekleşen hadise bununla alakalı güzel bir yargı kararıdır. Zira dur emrine uyulmaması halinde takip ede kıyı devletinin deniz ve hava araçlarının kuvvete başvurma eyleminde ölçüt açık değildir.
I’m Alone olayı ABD ile Kanada arasında gerçekleşmektedir. ABD mevzuatında alkollü içki yasağı uygulaması mevcuttur. Bu uygulamanın yapıldığı zamanda ABD sahil güvenlik gemisi Kanada tescilli ama İngiltere bayrağı taşıyan I’m Alone gemisi Louisiana açıklarında seyrüsefer halinde yolculuğuna devam ederken içki kaçakçılığı yapıldığından şüpheye bahisle dur emri verilerek takip başlatılmıştır.
Amerikan gemileri söz konusu gemiyi 200 mil takip ettikten sonra yakalamışlardır ancak I’m Alone kaçmaya devam etmeyi sürdürünce takibe sonradan katılan Amerikan sahil güvenlik gemisi Dexter ateş açmak suretiyle gemiyi batırmış ve bir kişinin ölümüne sebebiyet vermiştir.
Bu olayda komisyon ABD hükümetinin uluslararası hukukun ilkelerine göre ve ABD ve İngiltere arasındaki ikili anlaşmaya göre ABD’nin gemiyi batırmasının haklı görülemeyeceği belirtmek suretiyle ABD hükümeti Kanada’ya 25000 dolar tazminat ödemeye ve Kanada’dan özür dilemeye mahkum edilmiştir.
TAKİP HAKKININ SONUCU
Sıcak takip hakkı kesintisiz kullanılırken açık denize kaçan gemiyi kesintisiz bir şekilde takip eden kıyı devletinin gemiyi ve gemideki kişileri yakalama, tutuklama ve yargılama yetkilerine sahiptir. Yukarıda saydığımız şartlar oluştuğu takdirde kıyı devletine ait gemiler, takibe uğrayan gemiyi açık denizlerde bile yakalayabilecek böylece de gerekli tedbirleri alabilecektir.
Takip eden gemi takibe uğrayan gemi batma tehlikesi geçirse dahi söz konusu takibi sonuçlandırabilmek ve tutuklamayı gerçekleştirebilmek için gerekli, orantılı ve makul bir güç kullanma yetkisine sahip olacaktır. Ancak takibin haksız olması, haksız kuvvet kullanılması, ölçünün aşılması veya haksız gözaltı ve tutuklamalardan kaynaklı zarar, kayıp ve hasarlar için kıyı devleti tazminat ödemelidir.
Takibe başlayan gemiyle takibi başlatan geminin aynı gemiler olması gerekmez. Bu doğrultuda takibe başlayan geminin takibe katılmış olması şarttır. Çok taraflı sıcak takip de olası ve mümkündür. South Tomi olayı bunun güzel bir örneğidir. Bu olayda takip 14 günlük süre içerisinde sona ermiştir.
Takip edilen geminin tutuklanması, el konulması veya batırılması halinde bayrak devletine bilgi verilmelidir. Uygulamada bu takip hakkı daha çok uyuşturucu trafiğine ilişkin kanunların ihlali, balıkçığa ilişkin kuralların ihlali ve deniz kirlenmesine ilişkin düzenlemelerde görülmektedir.
İzmir avukat olarak, hukuki konularda size rehberlik etmek ve sorularınıza cevap vermek için buradayız. Diğer yazılarımıza göz atmak için linke tıklayabilirsiniz.
Hukuk Öğrencisi Eray DAĞDELEN
Av. Muhittin KURNAZ
Sosyal Medyada Bizi Takip edin
https://www.facebook.com/kapitalhukukhttps://www.instagram.com/kapitalhukuk/https://tr.linkedin.com/company/kapi%CC%87tal-hukukv
