İş sözleşmesinde cezai şart yaptırımını incelemeden önce, terimi tanımlamak gerekir. Cezai şart; sözleşmelerde işin hiç ya da gereği gibi yerine getirilmediği durumlarda önceden kararlaştırılan ve borçlunun taahhüt ettiği edimdir.
Peki iş akdinde cezai şart öngörülebilir mi? İş kanunu hükümlerince özel olarak düzenlenmediğinden işveren ve işçi arasındaki iş sözleşmesindeki cezai nitelikteki şarta ilişkin uyuşmazlıklar İş kanununun genel hükümleri ve Türk Borçlar Kanunu hükümlerine göre çözüme kavuşturulacaktır.
İş sözleşmelerinde istihdamın devamlılığını sağlamak ve işveren karşısında zayıf olan işçiyi korumak için iş sözleşmesinin haksız feshi halinde yerine getirilecek cezai şart ilkesine yer verilebilir. Özellikle uzmanlık isteyen konularda ve işçiye eğitim verilmesi gereken sektörlerde sıkça kullanılan bir uygulama olsa da iş sözleşmesindeki cezai koşulun geçerli olması için bazı koşullar aranmaktadır.
İş Sözleşmesindeki Cezai Şartın Unsurları
Borçlar Kanunu genel hükümleri gereğince cezai koşulun geçerli olabilmesi için aranan; asıl borcun varlığı, bağımsız bir edimin bulunması, şartın asıl borca bağlı olması ve bu koşulun sağlar arası işlemle kararlaştırılmış olması şartları iş sözleşmeleri için de geçerlidir. Bunun yanında öngörülen şartın ahlaka ve kanuna aykırı ve imkansız olmaması gerekmektedir.
Cezai şart belirli süreli iş sözleşmeleri ve asgari süreli iş sözleşmelerinin haksız feshi halinde mümkündür. Haklı fesih halinde herhangi bir cezai koşul öngörülemeyecektir.
İş sözleşmesindeki haksız cezai şart geçerli olur mu?
Öğretide ve Yargıtay Kararlarında kararlaştırıldığı üzere cezai koşulun geçerli olabilmesinin en önemli unsuru karşılıklılık esasına uygun olmasıdır. Günümüz şartlarında işverene karşı pazarlık etme ve iş koşullarını iyileştirme konusundaki tutarlılığı oldukça düşük olan işçinin sözleşme hükümlerinde var olan cezai koşul kendisi aleyhine de olsa imzalamak durumunda kaldığı düşünülürse karşılıklılık esasının zorunluluğu ortaya çıkacaktır. Cezanın miktarı ve cezayı ödemeyi gerektirecek hallerin işçi bakımından daha aleyhe olmaması ve iş sözleşmesi hükümlerine uyan ve istihdamın devamlılığını sağlamaya çalışan işverenin de mağdur edilmemesi gerekmektedir. İşçi aleyhine konulan tek taraflı cezai koşul geçersizdir.
İşçi aleyhine konulan tek taraflı cezai koşulun geçersizliğinin istisnası eğitim karşılığı öngörülmesi halidir. Özel bir uzmanlık gerektiren ve işin yürütülmesi için çalışanlara eğitim vermek zorunda kalan işverenlerin ve eğitim görmüş işçileri istihdam ettirmek isteyen işverenlerin olduğu bazı sektörlerde sıkça karşılaşılan bir durum olan işçinin iş sözleşmesini haksız feshi söz konusudur. Yargıtay bu durumlarda işçi aleyhine konulan cezai nitelikteki şartı bazı koşulların varlığında geçerli kabul etmiştir.
Cezai Şart Bedelinin Belirlenmesi
Cezai koşul belirlenirken, taraflar serbesttir ancak hakkaniyete uygun olarak işçinin altından kalkamayacağı bedeller belirlenmemelidir. Taraflardan birinin iş sözleşmesini haksız feshi halinde cezai şart bedelinde çıkan uyuşmazlıklara ilişkin çözümlerde çalışılan süre ile oranlama yapılarak çalışılmayan süreye denk düşen miktarın ödenmesi gerekir. Hakim tarafından TBK hükümlerine dayanılarak gerektiği takdirde indirim yapılabilmektedir.
Açıklandığı üzere iş sözleşmesindeki cezai şart bedelinin kendisine ödenmesini isteyen işçi ya da işverenin öncelikle, iş akdinde öngörülen şartın geçerliliğini, iş sözleşmesinin haksız nedenlerle feshedildiğini ispat etmesi gerekmektedir. Bu sebeple mutlaka avukat yardımı ile hukuki destek alınarak çözüme kavuşturulmalıdır.
